Traditie

Paasvuren blijven levende traditie in Noord- en Oostnederland

Van oudsher branden met Pasen de paasvuren in het noorden en oosten van Nederland. Dit soort (meestal) openbare en sociale houtvuren maakt deel uit van het stelsel van ‘jaarvuren’ in Europa.

In heel Europa worden op hoogtijdagen in diverse seizoenen vuren gebrand, die naar het tijdstip van ontsteken hun naam kregen. Naast de paasvuren zijn de vuren met de vasten, de meivuren, de Sint Jans- of midzomervuren en de Sint Maartensvuren de bekendste jaarvuren. Opmerkelijk is dat elk type jaarvuur zijn eigen verspreidingsgebied heeft.

Volgens de kaart in de Europese Atlas is er vrij weinig overlap tussen de verschillende tradities. Het paasvuurgebied van Nederland sluit aan bij het grotere areaal in Duitsland en Denemarken.

Over de rol en de oorsprong van deze vreugdevuren en ‘rituele’ vruchtbaarheidsvuren gaan we nu niet nader in. Paasvuren zijn al heel lang bekend. Ze liggen ook geregeld ‘onder vuur’ van bestrijders.

In het midden van de 17de eeuw klaagden dominees over “de ongeregeldheit der schandelicke ende ergerlicke paeschvuyren”. Eind 20ste eeuw veroordeelden milieugroepen het oude gebruik opnieuw: “Desondanks blijft een paasvuur een vervuilende bezigheid”.

De regels voor paasvuren zijn in de loop der tijden verder aangescherpt. Op sommige plaatsen is een stringent verbod uitgevaardigd, waardoor lokaal de paasvuurtraditie om zeep is geholpen. In de ‘paasvuurregio’ van Nederland klonken hiertegen ook protesten op. Deze ontwikkeling leidde tot de vraag waar bij de eeuwwisseling paasvuren bestaan, die met vergunning (dan wel ontheffing van het verbod) van de gemeente gebrand worden.

In 1999 is daarom een paasvuren-enquête gehouden onder de gemeenten van de provincies Groningen, Drenthe, Overijssel en Gelderland. De vragenlijst is eveneens naar een gemeente in de Friese Stellingwerven gezonden.

Onderzoek paasvuurgebied

De respons van alle gemeenten was bijna 80%. Het onderzoeksmateriaal komt uit 125 gemeenten, aangevuld met correspondentie over paasvuren uit 1998 en 1999.

Vrijwel alle paasvuurmeldingen in de regionale dagbladen Tubantia/Twentse Courant, Drentse Courant, Groninger Dagblad, Nieuwsblad van het Noorden en de Gelderlander zijn verzameld, plus alles wat onder de zoekwoorden ‘paasvuur; paasvuren; paasbult; poasboaken’ gedurende de periode mei-december 1999 op internet te vinden was. Vergelijkenderwijs is gekeken naar eerdere inventarisaties in Twente, de Achterhoek en Drenthe (Hans Colpa 1992-1993; Jan Tuttel 1993).

In 1999 hebben zo’n 750-800 ‘officiële’ paasvuren gebrand in Groningen, Drenthe, Stellingwerfs Friesland, Overijssel en Gelderland. Het exacte aantal is niet te bepalen vanwege verschillen in interpretatie (wanneer geldt een houtvuurtje met Pasen als een ‘echt’ paasvuur?) en verschillen in registratie en regelgeving per gemeente.

Van gemeenten die niet reageerden -waar wel paasvuren waren- zijn gegevens uit andere bronnen verkregen, of is een voorzichtige schatting gemaakt op basis van de 1992-1993 gegevens.

Het paasvuurgebied in Nederland lijkt aardig stabiel , hoewel er ‘gaten’ vallen en de omvang in de laatste decennia iets afgenomen is.

Het noordelijkste paasvuur in Groningen lag bij Kloosterburen, iets zuidelijker ondersteund door de vuren te Warfhuizen (net als Kloosterburen, gemeente De Marne), Westeremden en Oosterwijtwerd (beiden gemeente Loppersum). De westelijke grens ligt in de gemeente Zuidhorn (Oldehove, Niehove, Noordhorn) en loopt omlaag naar Midwolde (gemeente Leek), waar het aansluit bij de 11 vuren in de Drentse gemeente Noordenveld.

Het grootste aantal in Groningen had de gemeente Hoogezand-Sappemeer, met 10 paasvuren in zijn buitengebied.

In Drenthe zijn overal paasvuren te zien, met een grotere dichtheid naar het zuidoosten. De gemeenten Coevorden en Emmen verstrekten vergunningen aan twintig of meer paasvuren. En ze weigerden óók nog aanvragen.

Het Drents areaal sluit goed aan bij de paasvuren in Overijssel. Het optimum ligt in Twente, waar de gemeente Tubbergen meer dan honderd paasvuren en vuurtjes telde. De gemeenten Losser, Wierden en Denekamp hadden respectievelijk 39, 25 en 21 goedgekeurde ‘poasboakens’. De westelijke grens van de paasvuren in Overijssel loopt thans van de buurtschap Basse (gemeente Steenwijk) naar Kamperzeedijk (Gemeente Genemuiden).

Het Overijsselse paasvuurgebied zet zich over de IJssel voort in Gelderland, terwijl de Twentse paasvuurglorie doorloopt in de Achterhoek.

In Gelderland ligt de grens van het Nederlands areaal. De oostelijke Veluwe en de Achterhoek vormen een redelijk aaneengesloten kerngebied, maar daarbuiten verdwijnt de paasvuurtraditie – op enkele enclaves in het rivierengebied na. Het paasvuur te Otterloo (gemeente Ede) vormt de westgrens op de Veluwe. De gemeente Heerde meldt wel 23 paasvuurvergunningen, maar Zelhem scoort het hoogst met 27 paasvuren. Het grote paasvuur daar trekt 2500-3000 bezoekers.

Nederlands’ grootste paasbult wordt echter geclaimd te IJzerlo (gemeente Aalten).

De zuidelijke grens wordt gevormd door de gemeenten Nijmegen (een paasvuur) en Groesbeek (vier vuren). Ongeveer op dezelfde lijn ligt het geïsoleerde paasvuur te Rossum (gemeente Maasdriel).

In de uiterwaarden van de Waal vinden we het enige paasvuur in de gemeente Gendt. De andere enclave is de gemeente Kesteren, die een paasvuur meldt bij Lede en Oudewaard.

Het meest westelijk gelegen paasvuur van 1999 ligt dus te Rossum. Tenzij …we een ‘export’-paasvuur meerekenen, dat vanaf 1985 in het Utrechtse Driebergen wordt aangestoken. Het wordt als buurtpaasvuur gebouwd door de familie Dubbelboer, die deze noordelijke traditie meenam bij hun vertrek uit het geboortedorp Eerste Exloërmond in Drenthe. Het is in Driebergen nu traditie geworden. Daarom is dat toch het meest westelijk gelegen, echte paasvuur (Overigens zijn op identieke wijze met de Europese emigranten ook paasvuren in Amerika ingevoerd).

Het beeld van de traditionele paasvuren in Nederland wordt steeds duidelijker. Het verspreidingsgebied is ook ruimer dan in 1999 bij de gemeente-enquête naar voren kwam.

Per april 2000 weten we nu dat de zuidelijke grens van het paasvuurgebied verder reikt dat tot Groesbeek. Het zuidelijkste paasvuur ligt in de gemeente Sint Anthonis (Noord-Brabant). Met Pasen 2000 brandt daar voor de 28ste keer een paasvuur, dat samen met de Westerbeekse Dorpsraad wordt georganiseerd.

Ook de westelijke grens van het paasvuurgebied loopt verder Friesland in dan we dachten. In de gemeente Weststellingwerf worden met Pasen 2000 tien paasvuren ontstoken. Het meest westelijke paasvuur in Friesland ligt bij Oldelamer, ca. 5 km ten westen van Wolvega.

(Met dank aan de familie van der Heijden en de lokale omroep Radio Weststellingwerf Centraal te Noordwolde, 22 april 2000)

Gemeentelijk beleid

Uit het onderzoek blijkt dat men wel zoekt naar een goede oplossing om de oude, gewaardeerde traditie en de strenge milieuregels niet met elkaar te laten botsen. In sommige gebieden verbiedt men de paasvuren nog gewoon, vanwege slechte ervaringen in het verleden. ‘Over en uit’, is de boodschap. Zeker is wel, dat dit in de Kop van Overijssel en op de Noord-Veluwe bijgedragen heeft aan het verdwijnen van de traditie.

Een ander knelpunt vormt het verschil aan inzicht, van wat onder een paasvuur moet worden verstaan. In sommige gemeenten telt alleen het grote, centrale paasvuur met omlijstende activiteiten als muziek, optocht en dergelijke. De kleine buurtvuren mogen dan geen paasvuur heten. Daar krijgen particulieren ook geen vergunning, uitsluitend verenigingen of stichtingen. Elders wordt dat particulier initiatief om voor familie en buren met snoeihout een paasvuurtje te stichten, juist gezien als de kern van het oude gebruik.

Overal wordt goed gecontroleerd op brand- en milieuvoorschriften. Nochtans menen enkele gemeenten dat het aantal paasbulten moet minderen; anderen houden zich aan een zelf vastgesteld maximumaantal paasvuren (Vlagtwedde: niet meer dan zes). Ten dele om die controles niet te bewerkelijk (en dus duur) te laten worden, want paasbulten liggen vaak ver weg in het buitengebied. Deels omdat men zelf uitmaakt wat een traditioneel paasvuur is en wat niet.

Gemeente Haren (Gr.) wil niet meer paasvuren zien dan “die twee van oudsher”. De gemeente Bedum wijst mondelinge verzoeken af, mede “omdat het in Bedum geen traditie is”.

Overigens is er een grote verscheidenheid in aanvragers van paasvuur-vergunningen. Behalve de particulieren (soms voor de buurt of straat), ook gemeentewerken zelf, campings, jeugd- en jongerenwerk, buurtverenigingen, boermarken, verenigingen voor volksvermaken, historische vereniging, paasvuurstichtingen, ver. Plaatselijk Belang, st. Cultureel Werk, sportverenigingen, de Ootmarsumse ‘Poaskearls’, kogelwerpvereniging, afdeling KPJ, festiviteiten-comité, hoveniersbedrijven, transportbedrijven, cafés, plaatselijk cultureel collectief, noem maar op. Het tekent een breedgedragen en diepgewortelde traditie. Dat blijkt ook uit de bijzondere aandacht voor het officieel ontsteken van paasvuren. Deze eretaak is vaak toebedeeld aan lokale autoriteiten en aan mensen “die het verdienen”. Ook het gezamenlijk laten aansteken door een kring van kinderen (na de fakkeloptocht) is plaatselijk gebruik.

Een nieuw verschijnsel is dat bepaalde gemeenten de paasvuurtraditie wel in ere willen houden, maar dan meer als “sociaal gebeuren”. Een groot centraal paasvuur, gebouwd door een aparte stichting, commissie of vereniging, waar de gemeente goed mee kan samenwerken. Er mag ook best een wedstrijd aan vast zitten hoe groot, mooi en deftig de paasbult wordt. Met de kleinere buurtvuren is het dan afgelopen.

Tijdens de enquête bleek, dat er stemmen opgaan om in gemeenten waar paasvuren uitgebannen werden, tòch weer opnieuw te beginnen met die traditie. Maar dan meteen goed geregeld vanaf het begin.

Hoe dan ook – paasvuren vormen een levend ‘oud gebruik’, dat op veel steun kan rekenen in het traditionele paasvuurgebied in Noordoost- en Oost-Nederland. Daarbuiten moet de traditie zich eerst bewijzen, zoals in Driebergen. Ook ‘nieuwelingen’ (import) uit andere delen van Nederland, moeten de paasvuurtraditie leren kennen. De paar klachten (bij ca. 1% van alle vuren) over rook en roet komen vooral van deze categorie.

De vorm van de traditie kan zich aan nieuwe ontwikkelingen aanpassen, zij het soms schoksgewijs. Er is voorzichtig vraag naar het opnieuw invoeren op plaatsen waar paasvuren ‘streng verboden’ geworden zijn. Een goed teken is ook, dat paasvuren op internet zijn te vinden. Trotse paasvuurbouwers en trotse dorpen laten de wereld ‘hun’ paasvuur zien! Het oude gebruik blijft leven.

Jan Tuttel
(Eelde/Dr. maart 2000)